[IX]
|
|
|
CAPÍTULO IX
Sobre la construcción de los relativos y sobre la relación entre hic e ille
Me preguntará alguien por qué en la Gramática no he enseñado a los jóvenes que una cosa es el relativo de sustancia y otra el relativo de accidente. Yo les preguntaré a ellos por qué quieren confundir y hacer que, al no entender, no entiendan nada. Yo he prescindido de esta y de otras muchas cuestiones que en nada atañen al gramático. Al gramático, en efecto, le basta con saber que Tantus, quantus, Talis, qualis, Tot, quot son adjetivos y que no tienen entre sí más relación que la dialéctica, como ocurre con pater, filius, discipulus, magister. Yo he dicho, pues, que el relativo se coloca entre dos casos del mismo nombre, como en Vidi hominem, qui homo disputabat. Esta forma de hablar es rechazada por San Jerónimo en su Contra Rufino. Pero he aquí muchos testimonios que confirman mi regla; Cicerón, Verrinas 3: Ego tibi illam Aciliam legem restituo, qua lege multi simul accusati; en el mismo discurso: Ex ea die ad hanc diem quae fecisti in iudicium uoco; en el mismo discurso: Fauonius qui legem nosset, qua in lege numerus tantum columnarum traditur; y en 4 de Verrinas: Edictum enim hominis cognoscite, quo edicto omnia iudicia redegerit in suam potestatem; en el mismo discurso: Cephalici mensis est certus, quo mense sacerdotem maximum crean oporteat; el mismo, en la Defensa de Milón: Ante fundum Clodii, quo in fundo; el mismo, en la Defensa de Roscio Amerino: Qui de ea re posset dicere aliquid, in qua re nulla subesset suspicio; el mismo, en 1 de Verrinas: Emptum est ex senatus consulto frumentum a Syculis praetore Verre, pro quo frumento pecunia omnis soluta non est; en el mismo discurso: Quum illius diei uenit in mentem, quo die citato reo dicendum sit; ahora leemos illius temporis, pero Pediano reconoce illius diei el mismo, en 2 de La ley agraria: Sequitur enim caput, quo capite non permittit; el mismo, en Cartas a Ático, libro 3: Is causam habet, quam causam ad te defert; en las mismas cartas, libro 8: Litteras abs te M. Galenus ad me attulit, in quibus litteris scribis; el mismo, a Volumnio: Eutropelia litterarum fecit, ut intelligerem tuas esse, quibus in litteris etc.; Retórica a Herennio, lib. 1: Oratoris officium est de iis rebus posse dicere, quae res ad usum ciuilem etc.; en el mismo libro: Firma similitudine eius rei, qua de re agitur, ad eam rem, qua de re iudicatum est; en el mismo libro: Expositio est, quum res, quibus de rebus dicturi sumus, exponimus breuiter; en la misma obra, libro 2: Deinde ea res similis sit ei rei, de qua re agitur, aut dissimilis; en el mismo libro: Oporteat ne de ea re iudicium fieri, quae res in iudicio non uenit; en la misma obra, libro 3: Et quae similes sententias habebunt, quibus sententiis; en el mismo libro: Imagines igitur nos in eo genere constituere oportebit, quod genus in memoria manere diutissimo potest; César, en 1 de Guerra de las Galias: Erant omnino duo itinera, quibus itineribus domo exire possent; en la misma obra: Omnibus rebus ad profectionem comparatis diem dicunt, qua die ad ripas Rhodani omnes conueniant; is dies erat ad 5 Kalendas Aprilis; el mismo: Vítra eum locum, quo in loco Germani consederant; el mismo,en 6 de Guerra de las Galias: Post diem septimum sese reuersurum confirmat, quem ad diem ei legioni etc.; y poco después: Diesque appetebat septimus, quem ad diem exirent etc.; Suetonio, en Julio: Desedit apud Nicomedem, non sine rumore prostratae regi pudicitiae, quem rumorem auxit; el mismo, en Augusto: Dubium euentu meliore an uolutante, quam uoluntatem, quum identidem prae se ferret; Terentio, en Hécira: Eodem ut iure uti senem liceat, quo iure sum usus adolescentior; en la misma comedia: Ita eam oppressit calamitas, eam calamitatem uestra intelligentia sedauit; Plauto, en Epídico : Est causa, qua causa mecum ire ueritus est; el mismo, en Aulularia: Id quod in rem tuam optumum esse arbitror, te id admonitum aduento; Plinio: Mareotim lacum, qui lacus antea Arapotes nominabatur; el autor del De hombres ilustres: Vbi post multos annos arcula cum libris a Terentio quodam exarata, qui libri, quia leues quasdam sacrorum causas continebant; Liuio, libro 39: Neque harum rerum ullam rem in se aut alios admiserant; Salustio, en Catilina: Tunc lex Portia aliaeque leges paratae sunt, quibus legibus exilium damnatis permissum est. A veces, en el caso del relativo, suele faltar el primer nombre, otras veces el segundo, y de vez en cuando ambos. Ejemplos del primer tipo; Terentio, en Hécira: Quia enim qui eos gubernat animus, infirmum gerunt; el mismo, en Heaut.: Vnde habes? quam Bacchis secum adduxit adolescentulam; es decir, ab ea adolescentula, quam adolescentulam; Plauto, en Aulularia: Nemini credo, qui diues large blandus est pauperi; es decir, nemini diuiti credo, qui diues; Horatio: Qui sit Moecenas, ut nemo quam sibi sortem, seu ratio dederit, seu sors obiecerit, illa contentus uiuat; el orden es: ut nemo contentus uiuat illa sorte, quam sortem; Cicerón: quam quisque norit artem, in hac se exerceat; Quintiliano: Vereor ne quos porrexerim cibos uenena fiant; Terencio, en Andria: Populo ut placerent, quas fecissent fabulas; en la misma comedia: Quas credis esse has, non sunt uerae nuptiae. En este texto los gramáticos hablan de auténticas tonterías y antiptosis, cuando la construcción sería: Hae nuptiae non sunt uerae, quas has nuptias credis esse ueras; Virgilio, en 2 de Eneida: Quod te per superos et conscia numina ueri, per si qua est... intemerata fides, oro, es decir: per fidem; el mismo, en 6 de Eneida: Per sidera juro, per superos, et si qua fides tellure sub ima est; el mismo, en 12 de Eneida: Turne, per has ego te lachiymas, per si quis amatae tangit honos; y en 10 de Eneida: Vnum hoc per, si qua est uictis uenia hostibus, oro; de aquí se entiende que se engañan aquellos que regulan que, si el relativo precede, atrahe al antecedente; como si el relativo pueda preceder sin que esté al lado aquello a lo que se refiere. Ejemplos del segundo tipo, como uidi hominem qui dormiebat, aparecen por todas partes. Faltan ambos casos del nombre. Terencio, en Adelfos: Minime miror, qui insanire incipiunt ex iniuria, es decir: Minime miror eos homines, qui homines; Horacio: Sunt quos curriculo puluerem Olympicum cole gisse iuuat, es decir: Sunt aliqui homines, quos homines iuuat etc.; más oscuro es este texto de Livio, del libro 34: Cautum erat, quo ne plus auri et argenti facti, quo ne plus signati argenti et aeris domi haberemus, es decir: Cautum erat de modo uel numero, quo numero ne plus auri haberemus; Cicerón, a Curión, libro 7: Sed eo uidisti inultum quod praefinisti, quo ne pluris emerem; esto lo expresó con más claridad Tranquilo, en Julio: Cautum est de numero gladiatorum, quo ne maiorem cuiquam habere Romae liceret; en la misma biografía: Ex omni prouinciarum copia Gallias potissimum elegit, cuius emolumento et opportunitate idonea sit materia triumphorum, es decir: Galias elegit prouinciam, cuius prouinciae; Ovidio, en 2 de Metamorforsis: Praeside tuta Deo nemorum secreta subibis; nec de plebe Deo, sed qui caelestia magna sceptra manu teneo, es decir: me Deo, qui Deus ego teneo; Salustio, Catilina: Sed antea item coniurauere pauci contra rem publicam, in quibus Catilina fuit, de qua quam uerissime potero dicam, es decir: coniurauere coniurationem, de qua coniuratione dicam; Cicerón, en 1 de Filípicas: Vt natum te esse ciues tui gaudeant, sine quo nec beatus, nec clarus esse quisquam potest, es decir: gaudeant gaudium sine quo gaudio. A veces toda la frase precedente, entera, es desarrollada mediante un nombre; esto es una silepsis, ya que se supone que toda la oración está en lugar del primer nombre, o, más bien, que falta el primer caso; Livio, libro 3: Inter alia prodigia etiam carne pluit, quem imbrem ingens numerus auium interuolitando rapuisse fertur; Salustio, en Jugurta: Deinde Philenorum arae, quem locum Aegyptum uersus finem imperii habuerunt Carthaginenses; Cicerón: Plancus me retinet, sperat posse fieri ut mecum in Italiam decedat; quem ego diem si uidero etc.; el mismo, a Ático: Quin etiam feci, quod profecto ante me nemo, ut ipse per litteras me consolare,; quem librum ad te mittam; Virgilio: Arcumque manu, celeresque sagittas corripuit, fidus quae tela ferebat Achates; el mismo: Interea socios inhumataque corpora terrae mandemus, qui solus bonos Acheronte sub imo est.. De este tipo son paréntesis como: Quae tua est pietas; quae uestra libido est; Quintiliano: Paedagogi, aut sint eruditi plane (quam primam esse curam uelim), aut se non esse eruditos sciant. El término negotium, sobreentendido igualmente en el caso del relativo neutro, desarrolla también a la oración anterior; Terencio: Qui habet salem, quod in te est, id est: quod negotium; Cicerón: Perdificilis, Brute, quaestio est (quod tu minime ignoras) de natura deorum; Plauto, en Aulularia: De alia re te resciuisse arbitrabar, quod ad me attinet; Terencio, en Adelfos: Et quod fortunatum isti putant, uxorem nunquam habui; Salustio, en Catilina: Interea seruitia repudiabat, cuius initio ad eum magnae copiae concurrebant, es decir: cuius negotii. Y en plural: Cicerón, en 2 de Cartas: Cum Pompeio complures dies, nullis aliis nisi de re publica sermonibus, uersatus sum; quae nec possunt scribi nec scribenda sunt; el mismo: Eadem mente comprehendimus colorem, saporem odorem, sonum, quae nunquam animus cognoscet; y en las Sagradas Escrituras: Lunam et stellas quae tu fundasti. En frases de este tipo se engañan quienes enseñan a los niños que el género neutro contiene el femenino, como en triste lupus stabulis; en realidad falta, en efecto, πράγμα, es decir, negotium. Toda la discusión anterior se ha hecho de acuerdo con la auténtica normativa latina; los griegos a este respecto se comportan con más libertad; éstos expresan el primer caso de acuerdo con las reglas del régimen, pero añaden el segundo sin aplicar esas reglas, poniéndole simplemente en relación con el primero, como en utor libris quibus habeo. Consulta al capítulo sobre el helenismo. Hic e ille se diferencian, como dice Lorenzo, en esto: estando los dos presentes, hic se refiere a lo más cercano, ille a lo más lejano, como en Corydon et Tyrsis ducebant greges, hic oues, ille capellas; pero lo que ignoró Valla es que esta regla es una regla del sistema de la lengua latina sólo cuando se trata de evitar la ambigüedad; cuando no puede haber ambigüedad, poco importa el uso de uno y otro, como ocurre en uidi Hectorem et Achillem, hunc troianum, illum graecum; Cicerón, en la Defensa de Roscio: Quid est quod negligenter scribamus aduersaria? quid est quod diligenter conficiamus tabulas? qua de causa? quia haec sunt menstrua, illae sunt aeternae; el mismo, en Sobre los límites, libro 4, al principio: Quum duae sint artes, quibus perfecta ratio et oratio compleatur, una inueniendi, altera disserendi, hance posteriorem et Stoici et Peripatetici, priorem illi egregie tradiderunt, hi omnino ne attigerunt quidem; Virgilio: Vrbem quam dicunt Romam, Meliboee, putaui stultus ego huic nostrae similem, quo saepe solemus pastores ouium teneros depellere foetus...; uerum haec etc.; Valerio Maximo, libro 2 cap. 7: Scipio Africanus grauius in Romanos quam in latinos transfugas animaduertit; hos enim tanquam patriae fugitiuos crucibus affixit, illos tanquam perfidos socios securi percussit; en el mismo libro: Quorum nescio utrum maius dedecus fuerit quod patria spei an quod hostis metus nihil in his reposuerit; haec pro se, ille ne aduersus se dimicarent parui pendendo; el mismo, libro 5, cap. 3, sobre Scipión y Coriolano: Ille enim metu patriam pulsauit, hic uerecundia; y muchas más veces en Valerio Máximo. |
Copyright(c) de la versión electrónica 2004 Carlos Cabanillas. Proyecto GRAMMATICVS. |