[7.helenismo]

 

HomeIntroducciónTexto LatinoTexto EspañolFicha

carlos.cabanillas@edu.juntaextremadura.net

Texto latino

HELENISMO O ANTIPTOSIS

     Llamamos helenismo o construcción griega a aquella que se acerca tanto a la norma griega que no puede ser justificada desde la norma latina. Linacro clasifica infinitos tipos de helenismo; yo trataré sólo de la antiptosis, ya que es el único helenismo que parece sobrepasar las reglas latinas.

     Nada hay más torpe que la antiptosis de los gramáticos, cuando dicen que cualquier caso se puede usar con el valor de otro; así, en uenit in mentem illius diei, en lugar de ille dies. Si fuera cierta esta elucubración, nos veríamos libres de grandes preocupaciones. Efectivamente, en vano tendríamos que buscar qué casos rigen los distintos verbos.

     En griego no es extraño que, ante dos casos que están en relación entre sí, se ponga el exigido por el verbo en el primero, mientras que el segundo está atraído por el primero; así en: περὶ λόγον ὡν ἔλεξα, es decir, De uerbis quibus dixi, en lugar de quae; χρόμαι οἱς ἔχω βιβλίοις, es decir, utor quibus habeo libris, en lugar de quos. Aquí se podría incluir el texto del Digesto, libro 30, ley 114, pár.: Diui: Seuerus et Antoninus resccripserunt eos qui etc., donde yo leo ii qui en lugar de eorum qui. En Exodo, cap. 2: Ἐπὶ τῆς γῆς ἀγαθῆς, ἡς κύριος ὁς θεός σοῦ διδώσι, es decir, in solo terrae bonae cuius Dominus dabit tibi, en lugar de quam. En Lucas, cap. 1: Καὶ μ·ησθῆναι διαθήκης ἀγίας αὐτου, ὅρκον ὃν ὤμοσε προς Ἄβρααμ, es decir, Ut memor esset testamenti sui sancti, iusiurandum quod iurauit ad Abrahan, en lugar de iuriiurandi quod. En Lucas, cap. 21: Εἴπε ταύτα θεωρεῖτε, ἐλεύσον ται ἡμέραι, ἐν αἱς οὐκ ἀφεθήσεται λίθος ἐπὶ λίθω, es decir: Dixit, Haec quae uidetis, ueniet dies in quibus non relinquetur lapis super lapidem, en lugar de ex his o horum. Demóstenes: ὲκ τῶν ἐπιστολῶν τῶν ἐκείνου μάθεσθαι, ὡν εἰς Πελοπόννεσον ἔπεμπε, es decir, Ex epistolis eius cognoscetis quibus in Peloponnesum misit, en lugar de quas. Luceio a Cicerón, en el libro 5 de las Cartas a familiares: Quum scribas et aliquid agas eorum, quorum consueuisti, en lugar de quae; Plauto, en Gorgojo: Sed istum quem quaeris, ego sum; el mismo, en Anfitrión: Naucratem quem conuenire uolui, in naui non erat; el mismo en Aulularia: Pici diuitiis qui aureos montes colunt, ego solus supero; otros han enmendado y leído picos; en la misma comedia: Quasi pueri qui nare discunt, scirpea inducitur ratis; algunos leen pueris. Horacio, en Sátiras 1: Occurrunt animae quales nec candidiores terra tulit, en lugar de qualibus; este texto no fue entendido por Lambino. El mismo, en Epodos 5: Nardo perunctum quale non perfectius meae laborauerunt manus, en lugar de quali; este texto tampoco fue bien interpretado por Lambino. Al mismo tipo de antiptosis responden las siguientes expresiones: Non uacat mihi esse securo; Marcial: Nobis non licet esse tam disertis, en lugar de disertos.

     Cuando un nombre va entre dos verbos, puede ser atraído a un caso que no corresponde al régimen de su verbo. Plauto, en Anfitrión: Atque ego te faciam ut miser sis; el mismo, en Pséudolo: Satis si hanc hodie mulierem efficio ut tua sit; en la misma comedia: Eia scimus nos quidem te, qualis sis; el mismo, en Aulularia: Sed seruum meum Strophilum miror ubi sit; en la misma comedia: Nimis hercle illum coruum ad me ueniat uelim; Cicerón, a su hermano Quinto: Haec me ut confidam faciunt; Terencio, en Adelfos: Illum ut uiuat optant, en lugar de optant ut ille uiuat; el mismo, en Formio: Metuo lenonem, ne quid suo suat capiti, en lugar de metuo ne leno suat; el mismo, en Eunuco: Hanc metui, ne me criminaretur tibi; en la misma comedia: Metuo fratrem ne intus siet, en lugar de frater, ya que después sigue esto: pater autem ne rure redierit; el mismo, en Heautontimorumenos: Atque istud quidquid est, fac me ut sciam.

     La atracción de un género por otro es también un helenismo, como cuando se dice: Vidi templum quale est mons, en lugar de qualis. Horacio, en Epodos 8: Sed incitat me pectus et mammae putres, equina quales ubera, en lugar de qualia. Frecuentes son construcciones como: Est stella qui Mars dicitur; est locus in carcere quod Tullianum appellatur; Virgilio: Saxum antiquum, ingens, campo qui forte iacebat limes agro positus. Estas construcciones son, en efecto, griegas.

     Las construcciones cupio esse clemens, laboras uideri doctus son helenismos tan corrientes que los gramáticos latinos sacaron de ellas una regla que ni siquiera entienden. La regla verdadera es esta: tras tales infinitivos ha de seguir un acusativo, como en cupio dici doctum; la razón de ello es que al infinitivo siempre precede un acusativo, expreso o sobreentendido. Pero como el griego coloca con frecuencia como sujeto del infinitivo a un nominativo, sucede que siga un nominativo; en griego se dice: Aiunt rex hoc fecisse, dicunt tu esse diues; de ahí se dice en latín: Vis uideri probus, como si la frase entera fuera: Tu uis tu esse probus. Budeo en su Comentarios, Mureto a propósito de Catulo y Lambino en el comentario a Odas 2 de Horacio señalaron que se trata de construcciones griegas. Pero nadie mejor que Ovidio, en Fastos, expresó una frase según la norma griega: Seu genus Adrasti, seu furtis aptus Ulisses, seu pius Aeneas eripuisse ferunt.

     Katá. Ningún helenismo fue copiado por los latinos con más avidez que la construcción en que se suple katá, del tipo fractus membra, caetera Graius, albus dentes, panditur artus, purgor bilem, posco te pacem, doceo te artes, doceris artes, multa sese incusans, latus ulnas duas, abfuit totum mensem, pendet libras centum. A propósito de estas formas, véase la elipsis de la preposición katá.

     Ek. La preposición ek, que rige genitivo, falta con tanta frecuencia en griego, que muchos piensan que algunos verbos rigen genitivo. En griego se dice, en efecto: Imperti me diuitiarum, arripuit illum pedis, gustauit mellis, audiuit musicae, y otras muchas construcciones de este tipo. Pero, ¿quién es tan torpe que no vea que las siguientes expresiones de Horacio no cumplen los cánones de la gramática latina? Abstine irarum calidae que rixae; desine mollium lachrymarum; agrestium regnauit populorum; lassus maris et uiarum militiaeque; Patiens pulueris atque solis; Integer uitae scelerisque purus; Nec medici credis, nec curatoris egere. Igualmente las frecuentes: curarum plenus, implentur ueteris Bacchi, securus amorum, uacuus laborum; falta ek o de, ya que ningún adjetivo o verbo, ni en griego ni en latín, rigen genitivo. Aquí hay que incluir también las construcciones: Ubique gentium, nusquam laborum, huc uiciniae, pridie et postridie ludorum.

     Sobre la elipsis de la preposición katá, es decir, iuxta, o secundum, o per.

     Afirman los gramáticos que hay muchos verbos que pueden regir dos acusativos. Esto es totalmente falso, ya que en uno de los dos falta la preposición katá, es decir, per, o in, o iuxta, la cual suele suplirse con verbos, activos y pasivos, con participios y con adjetivos; así en: posco te pacem, frangitur membra, fractus membra, caetera Graius, albus dentes. Suele también sobreentenderse esta preposición en construcciones de medida, ya de tiempo, ya de otras cosas; así en: totum diem dormire, uixit annos centum, patet ianua tres ulnas, pendet aries libras triginta, construcciones que trataremos una a una.

     Pero conviene que presentemos primero la doctisima advertencia de Tomás Linacro: que no hay, en el mundo de las letras, ningún adverbio que se presente bajo la forma de sustantivo, como multum, paulum, melius, peius, nihil, aliquid, id, quid y semejantes. Efectivamente, docte, sancte, modo, profecto, praeterea, interea, cuando son adverbios, no tienen en la última sílaba la misma cantidad que su correspondiente palabra originaria; por otro lado, melius, peius, doctius, facile, breue, nunca son adverbios, sino acusativos de adjetivos, en los cuales se suple katá o el sustantivo negotium. Véase la elipsis de este nombre. Horacio, en Epístolas 2: Quin etiam canet indoctum, sed dulce bibenti.

     La elisión de la palabra katá adquirió tanta elegancia en griego, que apenas la encontramos expresa. Pero veamos algunos testimonios. Lo que en Aristófanes es Γνώμην ἐμήν, en Platón suele ser κατὰ τὴν ἐμὴν, según dice Budeo en sus comentarios, es decir, iuxta meam sententiam. La cláusula homérica Κατὰ φρένα καὶ κατὰ θυμόν, es decir, ut mea mens et animus est, o secundum meam mentem et animum, es frecuentísima. Cuando se dice Urbes partim capta, partim incensa, falta katá y se trata de un acusativo, cuyo nominativo antiguo es partis. Ovidio, en Metamorfosis 11: Partem dammantur in unam. En griego se dice: Τὰ κατὰ μέρος; Aristóteles, en el libro 1 de la Retórica: ἔστι δὲ τῆς ῥετορικῆς εἴδη τρία τὸν ἀριθμόν, es decir, "hay numéricamente tres tipos de Retórica"; Porfírio, en el capítulo sobre la especie: Πρῶτον μὲν εἴδος ἀξίον τυραννίδος, es decir, "en primer lugar los que merecen el poder por su especie", donde falta dos veces κατὰ de manera que sería circa primum y circa formam, ya que así hay que leer este pasaje. De todas formas, he aquí algunos de los innumerables ejemplos donde, según el testimonio de Budeo, hay que suplir la preposición katá; Teócrito: Ἀλγῶ τὰν κεφαλάν, doleo caput; Platón dice con frecuencia: τὸ ἐμόν y τὸ ἐμὸν πρᾶγμα, por τὸ κατὰ ἐμαι, es decir, en lugar de eo quod ad me attinet; el mismo, en La República 2, desarrolla elegantemente los dos acusativos: Ταῦτα δή καὶ ταῦτα εγκωμιάζουσι δικαιοσύνην, haec et similia ipsi laudant iustitiam; con más claridad los expresa Teognis: Εσχρά δεμε οὐ ἐθέλοντα βίη καὶ πολλά διδασκεῖς, Turpia autem me nolentem et inuitum multa doces; Esquines: Τένεδε δὴ μοὶ μικρόν χρόνον τῆν δίανοιαν, Adeste nunc mihi mentem exiguum tempus, donde falta κατὰ dos veces; Synesio: Ταῦτα θεόν, ταῦτα ἀνθρώπους μαρτύρομαι, Haec deum, haec homines testor. Si se quiere, se pueden ver otros muchos ejemplos en Budeo. De todos ellos se puede deducir, en mi opinión, que no hay ningún verbo de este tipo que no tenga un acusativo con κατὰ. De ahí se deduce que los verbos transitivos tendrán dos acusativos, y los pasivos y copulativos, uno. Terencio, en Eunuco: Ecquid nos amas de fidicina isthac? Th. -Plurimum merito tuo; Plauto, en Anfitrión: Nunc iam huc animum quae loquar aduertite, es decir, circa haec; en la misma comedia: Haec heri immodestia cogit me, es decir, circa haec; Cicerón, en el libro 13 de Cartas a Familiares: Literae non quae te aliquid iuberent, sed commendatitiae; Plauto, en Aulularia: Coepi obseruare ecquid maiorem mihi filius honorem haberet; Terencio, en Formión: Ne quid plus minusue faxit, quod nos postea poeniteat, es decir, circa quod; Cicerón, en Cartas a Familiares, 1, 9: Nostram uicem ultus est ipse sese; Terencio, en Formión: Argentum quod habes condonamus te; el mismo, en Eunuco: Habeo alia multa, quae nunc condonabitur, donde los ignorantes leen condonabuntur; el mismo: Neque id se pigere; Estacio, en Tebaida 10: Quae te leges praeceptaque belli erudiit genitrix; Cicerón, en Cartas a Familiares 6: Quum ignouerit omnibus, qui multa deos uenerati sunt contra eius salutem; Virgilio, en Geórgicas: Multa gemens ignominiam plagasque superbi victoris, donde los ignorantes consideran que multa está por multum y que -los dioses me perdonen- ambos son adverbios.

     Véase también cómo en pasiva los latinos utilizan giros griegos. Virgilio, en Eneida 6: Nec magis incepto uultum sermone mouetur quam si etc.; en Eneida 4: Expleri mentem nequit; en Eneida 5: Flauaque caput nectentur oliua; Ovidio, en Metamorfosis 2: Partes quascumque sedendo flectitur; el mismo, en Fastos 2: Carpitur attonitos sensus; el mismo: Asper equus duris contunditur ora lupatis; Horacio, en El arte poética: Qui purgor bilem; el mismo: Agrestem Cyclopa mouetur; Estacio, en libro 9: Figitur ora Lamus; Tácito, en libro 21: Neque quicquam prius imbuuntur quam contemnere deos; el mismo, en libro 3: Sane grauaretur aspectum ciuium senex imperator; el mismo, en libro 18: Uxorem quoque eius Saloniam tanquam laesi, grauabantur; Quintiliano, libro 1: Quapropter praecipienda sunt optima, quae si quis grauabitur etc.; el mismo, en libro 4: Quod quum audiuit iudex caetera, tanquam superuacua, grauari solet; Suetonio, en Augusto: Ampla et operosa praetoria grauabatur; Horacio, en Epístolas 1: Quis magna coronari contemnat Olympia?, donde traduce la corrientísima expresión griega ἔστεπσαι τὰ ὀλύμπια; el mismo, en Odas 3, 6: Motus doceri gaudet Ionicos matura uirgo, lo cual es una imitación del texto de Aristófanes, en Asamblea: Τὸν ἀπο Ιωνίας τρόπον τάλαινα κνησιᾶς, es decir, Misella pruris nunc Ionicum modulum.

     Pero, aunque nos presentemos con el sol en la manos, hay algunos tan ciegos, que siguen ciegos ante una luz tan brillante. Y nos exigen que les aduzcamos ejemplos en que aparezca expresa esta preposición. Es absurdo, ya que pretenden que se les presente en lengua latina lo que los autores suelen evitar como poco elegante. ¿Quién ignora que las preposiciones se deben anteponer a los nombres? Pero, desde el momento en que el latín acepta por una vez mecum, tecum, secum, nobiscum, uobiscum, ya nadie se atreve a decir cum me, cum te etc. De todas formas, con tal de dar satisfacción a oídos tan obstinados, me he esforzado por buscar testimonios allí donde los había.

     Son estos. Virgilio, en Culex: Pinus hirsuta per artus; Terencio, en Eunuco: Neque sciebat nec per aetatem dicere poterat; Livio: Per ea tempora perrarae literae fuerunt: Cicerón: Per insidias interficere: el mismo: Per legem illam hoc mihi licet; Persio: Per me equidem sint omnia protinus alba. En todos estos ejemplos el griego utilizaría katá. Si tenemos en cuenta lo anterior, queda ya clara la sintaxis de la expresión ciceroniana en Cartas a Ático: Amariorem me senectus facit, stomachor omnia; y a Mario: Utrumque laetor, et sine dolore te fuisse, et animo ualuisse; igualmente: Stoici, qui de uirtutibus disputant, magnam partem in his partiendis occupati sunt; y en Sobre los deberes: Maximam autem partem ad iniuriam faciendam agrediuntur nonnulli, ut adipiscantur ea quae concupierunt; y en Cartas: Magnam partem consulatus tui abfui; y en El orador: Magnam enim partem ex iambis nostra constat oratio; Livio: Clamor undique ab solicitis uicem imperatoris militibus sublatus est; el mismo: Suam quisque uicem officio functus est; el mismo, en libro 4, década 3: Ut hoc insigne regium in orbem, suam cuiusque uicem, per omnes iret; Terencio: Domum ire pergam, ibi plurimum est. En todos estos ejemplos falta katá, es decir, per.

     Ad. A veces, katá es traducida en latín por ad. Cicerón, en Cartas a Ático, libro 4, penúltima carta: Dicis, quid mihi hoc monumentum proderit? Ad quid laboramus res romanas?; el mismo, en Verrinas 6: Nam et situ est munito et ex omni aditu uel terra uel mari praeclaro ad aspectum; el mismo a Curión: At te uero bis terue ad summum et eas perbreueis accepi; el mismo, en la defensa de Milón: Quatuor, ad summum quinque sunt inuenti. Aquí hay que incluir las frases: Pendet aries libras triginta; Panes latus decem ulnas, es decir, katá, o sea ad o per; Varrón, en Sobre la agricultura 3, 5: Est lapis a falere pedem et dodrantem altus; ipsum falere ad duo pedes altum a stagno, latum ad quinque; Lactancio, en El ave Fénix. Per bis sex ulnas eminet ille locus.

     Circa. También se encuentra la preposción circa por katá. Cornelio Celso, libro 17, cap. 15: Circa singulas heminas, es decir, in singulis heminis; Livio, libro 9: Nam et circa omnia defecerunt. Quintiliano, en prólogo 8: Praecipue circa partis huius praecepta elaborauit.

     In. Es más frecuente el uso de in por  κατὰ, ya que la expresión frecuente aeternum uale, y la expresión virgiliana, de Eneida 6, Sedet aeternumque sedebit infelix Theseus, aparecen en otras ocasiones como in aeternum clauduntur lumina morte. Livio, libro 4: In aeternum urbe condita et in immensum crescente; Virgilio, en Bucólicas: Causando nostros in longum ducis amores; Livio, libro 39: Nihil autem in speciem fallacius est quam praua religio; Ovidio, en Metamorfosis 11: Caetera sunt hominis, partem damnatur in unam; Plinio, libro 10, cap. 36: In multum uelociores; Plauto, en Asinaria: Agesis, tu in partem nunc iam hunc delude, atque amplexare hanc, es decir, partim et uicissim, en griego κατὰ μέρος, es decir, in partem; Horacio, en Epodo 2: Quod si pudica mulier in partem iuuet domum; Propercio, libro 4: Nanus et ipse suus breuiter caruatus in artus; Livio: Obsidio uix in paucos dies tolerabilis; Plinio, en Panegíricos: Si denique in tantum diligo optimum principem, in quantum inuisus pessimo fuit; Plinio, libro 8, cap. 16: Et male credi libertas ei, cui in tantum cessisset etiam feritas; el mismo, libro 10, cap. 53: Aliquae in tantum, ut effoetae moriantur; Horacio: Quod et in hunc annum uiuat et plures; el mismo, en Epístolas 2: Sed in longum tamen aeuum manserunt. De ahí expresiones tan corrientes como Tuam uicem doleo, inuicem dolere. Y decimos: Ero tibi perpetuum o in perpetuum amicus, es decir, tempus.

     Ob o propter. Por otro lado, Donato en las frases terencianas Quid uenisti, id uiso, neque tu id indignari posses, suple ob o propter. Y ello en contra de lo que piensan los gramáticos ignorantes que enseñan que id, aliquid, nil, nihil, quid son acusativos extraños.


Copyright(c) de la versión electrónica 2004 Carlos Cabanillas. Proyecto GRAMMATICVS.